İnsan zihni, hayal ettiğimizden çok daha etkili bir mekanizma. Pozitif düşüncelerle sağlığına kavuşan bir kişinin hikayesini duymak hepimizi umutlandırır. Ancak bu hikayenin tam tersi de mümkün: Negatif düşünceler, bedenimizi hasta edebilir. Nosebo etkisi tam da bunu anlatıyor.

Zihnimiz olumlu düşüncelerle depresyondan çıkabiliyor ya da iyileşme sürecini hızlandırabiliyorsa, negatif düşüncelerin bizi ne kadar olumsuz etkileyebileceğini de hayal edebiliriz. Beynimiz olumlu ya da olumsuz tüm mesajlara uyum sağlayarak, bu mesajları fiziksel gerçeklik haline getirebiliyor.

Peki, bu etkinin gerçek yaşamda nasıl sonuçlar doğurduğunu biliyor musunuz? Konuyla ilgili Sağlık Bilimleri Üniversitesi’nden Nöropsikolog Merve Tuğçe Doğru ile bir araya geldik ve “nosebo” etkisinin bilinmeyen yönlerini konuştuk.

[Fotoğraf: Getty]

Pozitif düşüncenin gücü: Plasebo

Nosebodan önce aslında herkesin bildiği plasebo etkisinden bahsetmekte fayda var. Zihnimiz, pozitif inançlarla büyük bir etki yaratabiliyor. İşte bu iyileştirici güce “plasebo etkisi” deniyor.

Plasebo etkisi, bir ilacın ya da tedavinin aslında hiçbir aktif madde içermemesine rağmen, kişinin iyileşme göstermesiyle sonuçlanıyor. Örneğin, ağrınızı dindirdiğine inandığınız basit bir şeker hapı bile, beyin kimyanızı etkileyerek gerçekten ağrıyı azaltabiliyor.

Nöropsikolog Merve Tuğçe Doğru, bu fenomenin altını araştırmalarla çiziyor:

“Yapılan deneylerin çoğu plasebonun ve sahte ilaçların, özel hazırlanan kimyasal karışımlar kadar etkili olabildiğini göstermektedir. İnsanın zihninde verdiği bir karara ve yargıya bir zaman sonra beyin ve beden uyum sağlama sürecine girmektedir. Bu durum zihnin beden üzerinde azımsanamayacak kadar güçlü etkisi olduğunu göstermektedir.”

Plasebonun etkilerini en iyi anlamanın yolu, gerçek hayattan örneklere bakmakta yatıyor. Örneğin, sahte bir diz ameliyatı geçiren hastaların ağrılarının azalması ya da vitamin aldığını sanan sporcuların performansında gözle görülür bir artış olması gibi. Bu durum, beynin olumlu bir inançla bile bedeni iyileştirebileceğini gösteriyor. Tuğçe Doğru, Parkinson hastalarının tedavisinde dahi plasebonun ne kadar etkili olduğunu anlatıyor:

“Birçok araştırma bizlere gösteriyor ki Parkinson hastalığında motor kontrol gibi çeşitli alanlarda plasebo etkilerinin nörobiyolojik özellikleri bakımında etkisi vardır. PET veya MRI ile kan akışı ölçümleri incelendiğinde, plasebo uygulaması sırasında nöral aktivitede değişiklikler tespit edilmiş. Araştırmalar beyinde bilişsel – duygusal bütünleştirici bir bölge olan rostral ön singulatın metabolik aktivitesinde plasebo kaynaklı artış ve azalmalar bildirilmiştir.”

Peki, eğer pozitif bir inanç bizi iyileştirebiliyorsa, negatif bir inancın bizi hasta etmesi neden mümkün olmasın? Plasebonun tam tersi olarak değerlendirilen nosebo etkisi bu korkutucu gerçeği işaret ediyor.

Nosebo etkisi beyinde nasıl çalışıyor?

Son yıllarda psikoloji ve nörobilim dünyası, nosebo etkisini detaylıca inceliyor. Bu etki tam olarak nedir ve neden önemlidir? Biraz daha derine inelim. Nosebo etkisi, beynin fiziksel sağlığımız üzerindeki güçlü etkisini gözler önüne seriyor. Peki, zihinsel negatiflik, vücudu nasıl etkiliyor?

Nosebo etkisi, bir durum ya da maddeyle ilgili negatif beklentilerin, kişinin zihninde fiziksel rahatsızlık yaratması olarak tanımlanabilir. Örneğin, farmakolojik olarak etkisiz bir ilaç alıp, yan etkilerden korktuğunuz için bu yan etkileri yaşadığınızı hayal edin. İşte bu, nosebonun en tipik örneklerinden biri.

Nöropsikolog Merve Tuğçe Doğru, bu etkinin temelini şu şekilde açıklıyor:

“Nosebo tepkileri, randomize klinik çalışmalarda plasebo alan hastalarda gözlemlenen olumsuz etkilerdir ve paradoksal olarak semptomları kötüleştirebilir ve tıbbi tedavilere olumsuz yanıtlar verebilir. Nosebik etkiler, insanın inanmasının, zihninde bir şeye karar vermesinin ve beynini bu sonuca göre kodlamasının ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. ‘Plasebo’ ve ‘nosebo’ kavramları insanın psikolojik yönü açısından ne derece güçlü bir varlık olduğuna işaret etmektedir.”

Nosebo, beynin bilişsel ve duygusal mekanizmaları üzerinden işliyor. Doğru, bu süreçte beyindeki bazı nörotransmiterlerin önemli bir rol oynadığını belirtiyor:

“Dopaminerjik ve opioid sistemler, hem ödül mekanizmalarını hem de duygusal süreçleri düzenler. Nosebo etkisiyle bu sistemlerin işleyişi bozulabilir, bu da kardiyovasküler, immünolojik ve nöroendokrin sistemleri olumsuz etkiler.”

Nosebo günlük hayatta karşımıza nasıl çıkıyor?

Negatif düşüncelerin, hastalıkların seyrini bile değiştirebildiğini örneklerle anlattık. Peki, günlük yaşamda nosebo etkisini fark etmemiz mümkün mü?

Hayatımızın her alanında, çevremizden etkileniyoruz. Ailemizin, arkadaşlarımızın ya da sosyal çevremizin negatif düşünceleri, fark etmesek de bizi etkiliyor. Merve Tuğçe Doğru, nosebo etkisinin yalnızca sağlık alanında değil, günlük hayatta da karşımıza çıktığını vurguluyor:

“Zihnin negatif düşüncelerle meşgul olması, yaşam kalitesini düşürür. Sosyal ilişkilerimiz, ailemizle olan bağlarımız ve iş hayatımızda yaşadığımız stres, nosebo etkisini tetikleyebilir. Bu durum, sadece ruhsal değil, fiziksel sağlığımızı da tehdit eder.

Tüm ilişkilerimiz için bir şeyler söylemek gerekirse nosebo etkisinin bilişsel ve duygusal süreçlerimizle doğrudan bağlantısı olduğudur. Negatif düşüncelerle dolu bir zihin, yaşam standartlarımızı olumsuz etkilemektedir. Pozitif motivasyonel yaklaşımla yaşamımızın her alanında kendimizi yenileyebilir, geliştirebilir ve olası olumsuzluklara karşı kendimizi regüle edebiliriz.”

[Fotoğraf: Getty]

Tedavisi, motivasyonel yaklaşımlar

Pozitif düşünce gücü, nosebo etkisinin panzehiri olabilir. Sağlıklı bir zihin için neler yapabiliriz?

Uzmanlar, nosebo etkisini önlemenin en etkili yolunun pozitif düşünce gücünü artırmak olduğunu söylüyor. Pozitif düşünce gücünü artırmak için önerilen yöntemler arasında meditasyon, mindfulness ve sağlıklı sosyal ilişkiler kurmak yer alıyor. Ayrıca, fiziksel sağlığınızı desteklemek için düzenli uyku, dengeli beslenme ve egzersiz yapmak da büyük önem taşıyor. Doğru’ya göre de, motivasyonel yaklaşımlar bu noktada kritik bir öneme sahip.

“İnsanın zihninde oluşan pozitif düşünceler eğer onu depresyondan çıkartabiliyor ve zarar görmüş bir dizin tedavisini kolaylaştırabiliyorsa, bu durumda negatif düşüncelerin de hayatımıza ciddi oranda etki edeceği söylenebilir. Zihin pozitif düşüncelerle insanın sağlığını iyileştirir, tersi durumu nosebo etkisi ile beyin negatif düşüncelerle meşgul olduğunda da beden sağlığına zarar verebilir. Nosebo etkisiyle hastalıkların seyri ve ilerleyişi ciddi oranda farklılık gösterebilir. Yani insan zihni rahatsızlık ve huzursuzluk içinde bulunduğunda beden fizyoloji de bu durumlardan etkilenir.”

Sinemada nosebo etkisi

Nosebo etkisinin insan zihnindeki gücünü beyaz perdeye taşıyan filmlerden biri, 2022 yapımı Nocebo. İrlandalı yönetmen Lorcan Finnegan tarafından çekilen bu gerilim filmi, bir moda tasarımcısının zihinsel çöküntüsünü ve bunun fiziksel sağlığı üzerindeki yıkıcı etkilerini ele alıyor. Film, hem psikolojik gerilim unsurlarıyla izleyiciyi etkilerken hem de nosebo etkisinin insan bedeninde yaratabileceği sonuçlara dair önemli bir mesaj sunuyor.

Başrol oyuncuları Eva Green ve Mark Strong’un performanslarıyla dikkat çeken film, korku ve bilim kurguyu harmanlayarak nosebo etkisinin bireyler üzerindeki derin etkilerini inceliyor. Nocebo, hem zihnin gücünü hem de bu gücün olumsuz etkilerinin insan yaşamını nasıl şekillendirdiğini anlamak için çarpıcı bir örnek sunuyor.